ดอกไม้บริสุทธิ์ (ส.พลายน้อย)

บางท่านว่า การทำกระทงเป็นรูปดอกบัวนั้นน่าจะมาจากการใช้ดอกบัวบูชาพระจุฬามณีในดาวดึงส์สวรรค์ เป็นเรื่องสืบเนื่องมาจากพระมาลัยเทพเถรซึ่งมีอิทธิฤทธิ์เหาะเหินเดินอากาศได้ วันหนึ่งขณะออกบิณฑบาต มีคนตัดฟืนเก็บดอกบัว ๘ ดอกมาถวาย พระมาลัยคิดว่าจะนำดอกบัวไปทำอะไร ในที่สุดก็เห็นว่านำไปบูชาพระจุฬามณีเป็นดีที่สุด จึงเหาะขึ้นไปบนดาวดึงส์ นำดอกบัวไปบูชาพระจุฬามณีทั้ง ๘ ทิศ ขณะนั้นพระศรีอารย์มาบูชาพระจุฬามณี พระมาลัยจึงเล่าเรื่องมนุษย์ทำบุญต่างๆ เพื่อหวังจะพบพระศรีอารย์กันมาก พระศรีอารย์จึงสั่งพระมาลัยให้มาบอกมนุษย์ว่า ถ้าใครต้องการพบก็ให้ฟังเทศน์มหาชาติให้จบในวันเดียว แล้วบูชาด้วย “ดอกบัวหลวงดอกอุบลเขียว ดอกผักตบ สิ่งละพัน”

ในตอนท้ายหนังสือ “พระมาลัยคำหลวง” พระนิพนธ์เจ้าฟ้ากุ้ง สมัยกรุศรีอยุธยา มีคำอธิษฐานตอนหนึ่งว่า “เดชะกุศลมูลนี้ไซรั จงพบพระเมตไตรยวรนาถ อย่าแคล้วคลาดบาทบท จงเกิดในบงกชบริสุทธิ์” แสดงว่าขอให้ไปบังเกิดในดอกบัวบริสุทธิ์ ซึ่งน่าจะหมายถึงดอกบัวในแดนสุขาวดีเหมือนกามนิตเมื่อละจากโลกมนุษย์นี้แล้วก็ไปบังเกิดในดอกบัว “นั่งขัดสมาธิบัลลังก์อยู่บนดอกบัวอันส่งสีรับกับผ้ากัมพลนั้น ชูก้านลอยเด่นเป็นสำคัญกลางสระใหญ่กว้างขวาง ก็และดอกบัวอย่างที่กามนิตสถิตนิสีทนาการย่อมมีอยู่ไสวในสระไพศาลเหลือคณนา”

ดอกบัวในสวรรค์สุขาวดีมีขนาดใหญ่มากจึงนั่งได้สบายในตำนานบางเรื่องว่าใช้นอนด้วยก็มี สุขาวดีนั้นเป็นสวรรค์ของพระอมิตตพุทธ ตามคติของพระพุทธศาสนามหายานเมื่อคนตายเขาจึงหันศีรษะศพไปทางทิศตะวันตกเพื่อจะได้ไปสู่สวรรค์สุขาวดีซึ่งอยู่ทางทิศตะวันตก

คนไทยแต่ครั้งโบราณ นิยมใช้ดอกบัวบูชาพระมากกว่าดอกไม้อื่นเพราะถือว่าเป็นดอกไม้บริสุทธิ์มีกำเนิดคู่มากับพระพุทธเจ้า

ที่พระศรีอารย์สั่งพระมาลัยให้คนบูชากัณฑ์เทศน์พระเวสสันดรชาดกนั้น จะเนื่องมาจากดอกบัวเป็นดอกไม้บริสุทธิ์กระมัง แม้จะมีกำเนิดเกิดขึ้นจากโคลนตมก็ไม่สกปรก ไม่มีธุลีจับแม้แต่น้อย

เมื่อครั้งเป็นเด็ก การเทศน์มหาชาติในชนบทนิยมทำหลังออกพรรษา คือทำในเดือน ๑๑ เดือน ๑๒ ซึ่งเป็นเวลาที่นํ้าท่วมทุ่ง พวกชาวบ้านคนเฒ่าคนแก่นั่งเรือมาฟังเทศน์สะดวก และที่สำคัญก็คือ ในท้องทุ่งจะมีดอกบัวนานาชนิดรวมทั้งผักตบด้วย ผักตบที่กล่าวถึงนี้เป็นผักตบที่ขึ้นตามท้องนา เรียกกันอีกอย่างหนึ่งว่า ผักสามหาว ดอกสีขาบ (สีนํ้าเงิน) ส่วนผักตบที่ลอยเป็นรวมทั้งผักตบด้วย ผักตบที่กล่าวถึงนี้เป็นผักตบที่ขึ้นตามท้องนา เรียกกันอีกอย่างหนึ่งว่า ผักสามหาว ดอกสีขาบ (สีนํ้าเงิน) ส่วนผักตบที่ลอยเป็นแพอยู่เต็มแม่นํ้าในเวลานี้เรียกว่า ผักตบชวา ดอกออกไปทางสีม่วง ดอกผักสามหาวไม่เห็นมานานแล้ว เกรงว่าจะสูญไปพร้อมกับบัวอื่นๆ ที่ขึ้น
ตามท้องนา