ศิลป์เสมาฟ้าแดดสงยาง
ภูมิภาคอีสานอันไพบูลย์มีศิลปะเก่าแก่ที่จะไม่กล่าวถึงไม่ได้ของเมืองฟ้าแดดสงยางในช่วงที่บ้านเมืองมีความเจริญสูงสุดได้ปรากฏใบเสมาที่เป็นศิลปะแบบทวารวดีบริสุทธิ์ ไม่มีศิลปะยุคหลังมาเจือปนเลย โดยใบเสมาที่พบจัดระบบไว้ ๓ ประเภทด้วยกัน คือ
ใบเสมาหินทรายจำหลัก ตอน พระเวสสันดรชาดก เป็นศิลปะทวารวดี พุทธศตวรรษที่ ๑๔-๑๖ ได้จากการขุดค้นที่เมืองฟ้าแดดสงยาง บ้านเสมา ตำบลหนองแปน อำเภอกมลาไสย จังหวัดกาฬสินธุ์
ใบเสมาหินทรายจำหลักภาพชาดก ตอน มโหสถ เป็นศิลปะทวารวดี พุทธศตวรรษที่ ๑๔-๑๖ ได้จากการขุดค้นที่เมืองฟ้าแดดสงยาง บ้านเสมา ตำบลหนองแปน อำเภอกมลาไสย จังหวัดกาฬสินธุ์.
ประเภทแผ่นหินที่มีรูปกลีบบัวสลักที่ฐาน ที่พบได้มากมายทั่วไป ปักล้อมบริเวณที่เป็นเนินดินอย่างไม่กำหนดจำนวน และตำแหน่งทิศที่แน่นอน มีนักวิชาการบางท่านเชื่อว่าใบเสมาพัฒนามาจากศิวลึงค์ แต่ศาสตราจารย์พิเศษศรีศักร วัลลิโภดม ได้ให้ข้อสังเกตว่า อย่าลืมว่าส่วนฐานของศิวลึงค์คือโยนี และฐานของใบเสมาคือดอกบัวเพื่อสื่อถึงความบริสุทธิ์
ประเภทแผ่นหินมีบัวที่ฐานและมีภาพชาดกหรือพุทธประวัติสลัก เสมาประเภทนี้มีหลายหลัก บางหลักมีขนาดใหญ่ และภาพที่สลักก็สวยงาม เป็นศิลปกรรมแบบทวารวดีที่สำคัญของภาคอีสานอย่างหนึ่ง เนื้อเรื่องชาดกที่นำมาสลักสันนิษฐานว่าเป็นเรื่องที่ต้องการสื่อสารด้านคุณธรรมแก่คนในสังคม
ประเภทแท่งหินมีบัวที่ฐาน มักจะพบปักประจำทิศรอบบริเวณฐานอาคารที่ก่ออิฐรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้า ปักล้อมไว้ทั้ง ๘ ทิศ ในบางจุดมีการปักเสมาคู่กันด้วย
ใบเสมาหินทรายจำหลัก ตอน กุลาวกชาดก เป็นศิลปะทวารวดี พุทธศตวรรษที่ ๑๔-๑๖ ได้จากการขุดค้นที่เมืองฟ้าแดดสงยาง บ้านเสมา ตำบลหนองแปน อำเภอกมลาไสย จังหวัดกาฬสินธุ์
ใบเสมาหินทรายทรงสี่เหลี่ยมยอดกระโจม สลักลายพรรณพฤกษา ๔ ด้าน สมัยทวารวดี พุทธศตวรรษที่ ๑๔-๑๖ ได้จากการขุดค้นที่เมืองฟ้าแดดสงยาง บ้านเสมา ตำบลหนองแปน อำเภอกมลาไสย จังหวัดกาฬสินธุ์
การพบเสมาหินปักแสดงเขตโบสถ์เช่นนี้ ย่อมแสดงให้เห็นถึงการใช้เสมาหินเป็นหลักเขตของโบสถ์ที่มีมาตั้งแต่สมัยทวารวดี และคติการปักเสมาหินตามตำแหน่งทิศนี้ นับได้ว่าเป็นลักษณะหนึ่งของการปักเสมาหินในภาคอีสาน โดยพบว่ามีการปักอยู่ ๓ ลักษณะ คือ
๑.ปักเป็นกลุ่มกระจายตามเนินดิน ไม่มีทิศทางที่แน่นอน
๒.ปักประจำอยู่ตามทิศ เพื่อบอกเขตศักดิ์สิทธิ์ มีทั้ง ๔ ทิศ ๘ ทิศ และ ๑๖ ทิศ ซึ่งอาจปักเดี่ยว ปักคู่ หรือปักซ้อนกันสามใบ
๓. ปักอยู่ลำพังเพื่อแสดงขอบเขตศักดิ์สิทธิ์
ดังที่กล่าวไว้ว่าภาพจำหลักบนใบเสมานั้นนิยมสลักเป็นเรื่องราวในชาดก หรือพุทธประวัติ ซึ่งลักษณะเฉพาะของสกุลช่างเมืองฟ้าแดดสงยางจะพบว่ามีรูปพระพักตร์แบบชนพื้นเมือง พระขนงต่อกันเป็นรูปปีกนก พระเนตรโต ขมวดพระเกศาใหญ่ พระบาทและพระหัตถ์แบะออกด้านข้าง ศิราภรณ์ของรูปบุคคลทำอยู่ในกรอบสี่เหลี่ยม ลักษณะเฉพาะที่งดงาม คือ พระโอษฐ์ที่แสดงอาการยิ้ม ปลายพระโอษฐ์ทั้งสองข้างตวัดขึ้นอย่างมาก และหางพระเนตรชี้ขึ้นเล็กน้อย
ปัจจุบันใบเสมาของเมืองฟ้าแดดสงยางประดิษฐานอยู่ในพิพิธภัณฑ์แห่งชาติจังหวัดขอนแก่น ชิ้นที่ความงามเป็นเลิศเป็นจำหลักรูปจากคัมภีร์ปฐมสมโพธิ์ ตอน “นางพิมพาพิลาป”
ใบเสมาชิ้นเอกนี้สลักเป็นภาพนูนต่ำลายเส้นอ่อนหวาน เป็นรูปพระพุทธเจ้าทรงนั่งห้อยพระบาท เบื้องหลังเป็นรูปเรือนแก้วทรงปราสาทประกอบด้วยมุขสองข้าง หมายถึงกรุงกบิลพัสดุ์ พระนางยโสธราพิมพาทรงประทับนั่งสยายพระเกศาเช็ดพระบาทพระพุทธองค์ด้วยอาการโศกศัลย์อย่างลึกซึ้ง แวดล้อมด้วยนางสนม กำนัล และเครื่องยศเช่น ฉัตร จามร และ พัดโบก เบื้องล่างทำรูปประตูวังทรงสูง ลักษณะเหมือนยอดปราสาท ๓ ชั้น มีทหารถือธนูป้องกันรักษาอยู่หน้ากำแพงวัง
นอกจากนี้ยังมีใบเสมาอีกหลีกหลายหลักที่มีความงดงาม เช่น ภาพกุลาวกชาดก พระเวสสันดร พระนารทฤาษี พระมโหสถ พระราหุลพระอินทร์ถวายผลสมอ เป็นต้น
ภาพที่ปรากฏด้านซ้ายมือคือ ใบเสมาหินทรายจำหลักภาพพุทธประวัติตอนพิมพาพิลาป แสดงเรื่องราวของนางยโสธราได้นำเส้นผมรองรับพระบาทของพระพุทธเจ้าเพื่อแสดงความเคารพ เมื่อครั้งพระพุทธเจ้าเสด็จกลับกรุงกบิลพัสดุ์ เป็นศิลปะทวารวดี พุทธศตวรรษที่ ๑๔-๑๖ ได้จากการขุดค้นที่เมืองฟ้าแดดสงยาง บ้านเสมา ตำบลหนองแปน อำเภอกมลาไสย จังหวัดกาฬสินธุ์
ชาดกพระเจ้า ๕๕๐ ชาติ นี้มีนัยความเกี่ยวกับการพัฒนาจิต กล่าวคือ มนุษย์ และสัตว์ต่างมีโพธิจิตอยู่แล้ว องค์พระสัมมาสัมพุทธเจ้าเองทรงพัฒนาจากสัตว์ระดับต่ำ มาเป็นมนุษย์ แล้วจึงหลุดพ้นจากวัฏสังสาร
แต่เรื่องราวชาดกทั้ง ๕๕๐ ชาติ ไม่มีใครนำมาสอนได้ทั้งหมด จึงต้องเลือกเรื่องราวสื่อถึงคุณธรรมที่ชุมชนต้องการ ดังนั้นนอกจากควมสวยงามแล้วใบเสมาของฟ้าแดดสงยางจึงมีเอกลักษณ์ในเรื่องง่ายต่อการสื่อสารกับชาวบ้าน เช่น การไม่โกหก ความมีเมตตา หรือความเพียร เป็นต้น
About the Author
